Tượng đài vua Lê bên Hồ Gươm

Tượng đài vua Lê Thái Tổ nằm trong một quần thể kiến trúc nhiều hạng mục, ở số 16 phố Lê Thái Tổ. Cổng vào xây gạch theo kiểu tam quan – tứ trụ sát với hè đường. Các hạng mục công trình hài hòa trong khuôn viên nhiều cây xanh. Công trình nhỏ và kiến trúc chính lùi sâu bên trong, khuất tầm mắt nên ít người biết nơi đây có tượng đài một vị vua anh hùng dân tộc đã gắn liền với truyền thuyết hồ Gươm.

Quần thể kiến trúc tưởng niệm vua Lê do Kinh lược sứ Bắc Kỳ Hoàng Cao Khải dựng vào năm 1894, để tưởng nhớ công ơn của vị vua đã đánh thắng giặc ngoại xâm, giành độc lập cho dân tộc. Quần thể gồm 3 hạng mục chính, bố cục đăng đối theo một trục thần đạo, từ ngoài vào trong là cổng, sân vườn, nhà phương đình (ảnh) và tượng đài.

Phương đình mở bốn phía, có dạng cổ diêm. Tòa kiến trúc nhỏ có hai tầng mái, trang trí hình rồng ở các cột trụ và đầu đao mái, đỉnh mái có thiên hồ.

Ngay sau phương đình là tượng đài vua Lê. Phần trụ được đặt trên một cấp nền cao 0,8 m, có bậc tam cấp. Hai bên tam cấp là tượng hổ chầu bằng đá.

Tượng đài vua Lê nằm ở trong cùng có kiến trúc theo kiểu trụ biểu phương Tây với bức tượng đặt trên đỉnh một trụ đá. Nơi dựng tượng trước kia từng có một đền thờ vua Lê Thái Tổ, nhưng không còn tồn tại qua biến thiên lịch sử.

Là một trong những tượng đài cổ nhất ở thủ đô, tượng vua Lê được đúc bằng đồng, cao khoảng 1,2 m, đầu đội mũ bình thiên, bốn góc treo kim tòng, mặc áo long bào, đeo đai lưng. Bức tượng tuy nhỏ nhưng đường nét tinh tế. Đặc biệt, tượng tạc vua Lê trong tư thế trả gươm báu cho thần Kim Quy, gắn liền với truyền thuyết về hồ Hoàn Kiếm.

Đế trụ có mặt bằng hình tròn nhiều cấp, phần thân trụ cũng có mặt bằng hình tròn thuôn dần lên phía trên; đỉnh trụ là một đế vuông đỡ bức tượng. Phía trước trụ có một bàn thờ và lư hương bằng đá. Phía sau trụ là một bình phong ngăn cách với đình Nam Hương (có mặt chính quay ra phố Hàng Trống).

Trong khuôn viên di tích, có một đàn bồ câu vài chục con sống tự do, làm cho không gian càng trở nên thư thái, yên bình.

Ban đầu, quan nhà Nguyễn ở Hà Nội bảo quản và hương khói khu di tích nhưng sau nơi này bị bỏ hoang từ khi chính phủ Pháp xóa bỏ Nha Kinh lược. Tháng 7/1902, một trận bão gây hư hại tượng. Đến năm 1924, chính quyền cho xây hàng rào và cổng sắt. Tháng 8/1964, Mỹ ném bom miền Bắc, khu tưởng niệm vua Lê đóng cửa đến năm 1998. Đến năm 1999, chính quyền tôn tạo di tích và mở cửa tham quan tự do.

Ngày nay, tượng đài – khu tưởng niệm vua Lê, cùng với đình Nam Hương – ngôi đình cổ cùng trong khuôn viên, là một di tích quan trọng của quần thể danh thắng hồ Gươm.