Chùa Xvay Ton (hay chùa Xà Tón, chùa Xvayton, chùa Trên) tọa lạc tại khóm 3, thị trấn Tri Tôn, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang. Đây là ngôi chùa tiêu biểu cho nghệ thuật kiến trúc chùa tháp của người Khmer ở Nam Bộ, là ngôi chùa Khmer xưa nhất tỉnh, và là nơi lưu giữ nhiều nhất về sách kinh lá có tại Việt Nam.

Tương truyền, ngày xưa vùng này hãy còn hoang vu, rậm rạp. Trên những nhành cây cao lớn, từng đàn khỉ đeo nhau mà chuyền đi. Cho tới khi người dân đến đây sinh sống ngày một đông và xây dựng chùa, họ lấy ngay cảnh tượng vừa vui vừa lạ mắt này, đặt tên cho chùa là Xvay Ton. “Xvay” trong tiếng Khmer có nghĩa là khỉ, “ton” nghĩa là đeo, là níu kéo… Lâu dần, tên Xvay Ton biến âm thành Xà Tón cho dễ đọc.

Theo lịch sử ghi ghép lại, chùa Xà Tón được đồng bào Khmer dựng lên từ năm 1696 bằng ván gỗ, mái tranh đơn sơ trên nền đất thấp. Sau đó, nhà chùa và nhân dân quanh vùng đã ra sức đào một cái hồ ở phía trước để lấy đất đôn cao nền chùa. Cho đến năm 1896, chùa được xây kiên cố bằng gạch ngói, cột bằng gỗ và được tu bổ nhiều lần cho đến khi có diện mạo như ngày nay.

Giống như các ngôi chùa Khmer khác ở miền Tây Nam bộ Việt Nam, chùa Xà Tón có quy cách bố cục và kiến trúc thống nhất, bao gồm: cổng chùa, tường rào, chính điện, các dãy nhà tăng, nhà thiêu, mộ tháp (stupa) để cốt… Toàn bộ giá trị của nghệ thuật kiến trúc tập trung chủ yếu nhất ở ngôi chính điện, được xây dựng ở vị trí trung tâm và có nền cao hơn so với các công trình khác.

Chính điện chùa Xà Tón được xây theo hướng đông tây, mái chính có cấu trúc tam cấp, lợp ngói màu đỏ, xanh, vàng đặc sắc. Ở bốn góc nóc mái chính điện được trang trí hình tượng thần rắn Naga, một linh vật trong văn hóa của người Khmer tượng trưng cho sự dũng mãnh và bất diệt. Xung quanh chánh điện là những ngôi mộ tháp – nơi thờ tự hài cốt của các vị sư trụ trì đã viên tịch với các đỉnh đều được chạm tượng thần Bayon (thần Bốn Mặt, thần Sáng Tạo) bằng đá.

Chùa Xvay Ton được xem như một biểu tượng văn hóa vật chất, tinh thần của đồng bào Khmer Nam bộ. Vào năm 1986, chùa Xvay Ton đã được Bộ Văn hóa công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.

Chùa Xvay Ton (chùa Xà Tón) ở Tri Tôn, ngôi chùa Khmer xưa nhất An Giang

Cổng chùa Xvay Ton nhìn từ bên trong ra

Từ cổng đi vô, bên trái là hồ nước, bên phải là chánh điện và các mộ tháp. Ở cuối cùng là dãy nhà tăng.

Các mộ tháp đựng hài cốt của những nhà sư đã viên tịch

Chánh điện cổ kính, trầm mặc. Đây là công trình đặc sắc, ấn tượng nhất trong chùa Xà Tón.

Mái chánh điện tuyệt đẹp với các viên ngói nhiều màu

Tượng thần Bayon bốn mặt trên đỉnh các ngôi mộ tháp rực rỡ

Người hiểu về thần thánh Ấn Độ thì thấy bất cứ một pho tượng nào có bốn mặt đều biết đấy là tượng thần sáng tạo Brahma.

Khmer ngày ấy chịu ảnh hưởng của Ấn Độ – không chỉ của Phật giáo mà cả Bà La Môn giáo (tiền thân của đạo Hindu ngày nay). Vậy có thể hiểu Bayon chính là thần sáng tạo Brahma? Rất có lý. Quyền lực như thần Shiva, hủy diệt hoàn toàn thế giới cũ và tái tạo thế giới mới, cũng không thể có bốn mặt. Ngay cả vị thần bảo hộ cho cả thế gian trải qua mười kiếp đầu thai oai hùng là Vishnu cũng không có bốn mặt. Duy nhất trong nhóm ba vị thần hùng mạnh chỉ Brahma có bốn mặt. Bốn mặt thì phải là Brahma. Chỉ có Brahma mới có bốn mặt, biểu tượng rằng thần sáng tạo luôn hiện diện khắp nơi, khắp bốn phương trời.

Thần Bayon đã được Khmer hóa, gương mặt tròn trĩnh, mũi tẹt, mắt nhỏ. Nếu đấy là thần Brahma thì cũng dễ hiểu, người Khmer đã bản địa hóa một vị thần Ấn Độ theo đúng nhân trắc học của mình.