“Vua gạo Chợ Lớn” Quách Diệm: từ cậu bé mồ côi nhập cư nghèo khổ thành thương gia giàu có tột bật

• Buổi đầu đời cơ cực của ông vua lúa gạo Chợ Lớn
• Mở công ty Thông Hiệp trên đất long mạch
• Dự án xây dựng Chợ Lớn mới
• Chớp lấy cơ hội kinh doanh
• Đám tang chấn động Chợ Lớn
• Bức tượng ghi nhớ công ơn Quách Diệm tại chợ Bình Tây

Đại lộ Hải Thượng Lãn Ông (Gaudot cũ) ở trung tâm Chợ Lớn hiện nay vẫn còn lưu giữ một số căn nhà phố thương mại với kiến trúc thời thuộc địa cũ sang trọng, nhưng có lẽ thú vị nhất là căn số 45, nơi từng là trụ sở khiêm tốn của triệu phú Quảng Đông và nhà từ thiện tiếng tăm Quách Diệm.

Xây dựng sự nghiệp ở khu Chợ Lớn Sài Gòn

Buổi đầu đời cơ cực của ông vua lúa gạo Chợ Lớn

Sinh năm 1863 tại làng làng Triều An, Long Khanh, tỉnh Triều Châu, vùng Quảng Đông, Trung Quốc. Quách Diệm rời quê hương vào giữa những năm 1880 để lập nghiệp ở khu Chợ Lớn thuộc đất Nam Kỳ của Việt Nam, thời kỳ này vẫn dưới sự quản lý của người Pháp.

Có nhiều nguồn thông tin cho rằng tên của ông là Quách Đàm, tuy nhiên Quách Diệm mới là tên đúng nhất.

Vợ chồng ông Quách Diệm

Khi còn trẻ, Quách Diệm khởi nghiệp bằng nghề mua bán ve chai. Quách Diệm chăm chỉ đi từ sáng sớm đến tối mịt, trưa ngủ vật vã ở bến thuyền, tối nằm ngủ nhờ trước hiên nhà chứ không thuê nhà dù là căn nhà ổ chuột để tiết kiệm tiền.

Sau đó, ông chuyển sang buôn bán da trâu và vi cá. Đến những năm 1890, sau khi tích cóp được số tiền kiếm được từ những năm phiêu bạt buôn thúng bán mẹt quanh khu Chợ Lớn Sài Gòn này, ông đã mua được một chiếc tàu hơi nước của riêng mình và bắt đầu tự lập việc kinh doanh lúa gạo tại Cần Thơ với tư cách là một thương gia buôn gạo.

Mở công ty Thông Hiệp trên đất long mạch

Khoảng năm 1906-1907, sau khi phất lên nhờ vào việc buôn bán gạo, Quách Diệm dời về Chợ Lớn, thành lập công ty mới tên là Thông Hiệp, đây là tên gồm hai chữ đầu tiên trong một bài thơ chữ Hán mà ông đã xin một thầy viết chữ người Hoa để lấy may mắn:

Thông thương sơn hải

Hiệp quán càn khôn

Ban đầu, công ty Thông Hiệp thuê một kho ký gửi tại 55 Quai de Gaudot, một khu phố thương mại hai tầng nhìn thẳng ra con lạch khu Chợ Lớn, chạy ngay qua trung tâm thị trấn.

Công ty Thông Hiệp ngày xưa

Tuy nhiên, một thầy địa lý đã thuyết phục Quách Diệm rằng vị trí đẹp nhất có nhiều may mắn trên cầu cảng sẽ nằm ở số 45 cửa đông, tại một tòa nhà ba tầng, lúc bấy giờ là văn phòng của các nhà sản xuất xà phòng Nam-Thái và Trường-Thanh.

Thầy địa lý nói rằng bên dưới tòa nhà đó là đầu của một con rồng có thân mình vươn ra biển, bất cứ ai làm việc ở địa điểm đó tại khu Chợ Lớn sẽ kiếm được tiền nhiều như nước chảy.

Căn nhà thương mại của công ty Thông Hiệp ngày xưa hiện vẫn còn

Đến năm 1910, Quách Diệm dời trụ sở về 45 Gaudot. Tuy nhiên, bất chấp nhiều lần cố gắng thương thảo mua lại tòa nhà, chủ sở hữu đã liên tục từ chối bán cho ông. Do đó, Quách Diệm buộc phải tiếp tục thuê căn nhà phố khiêm tốn này tại khu Chợ Lớn làm trụ sở công ty của mình.

Hơn một thế kỷ sau, nó vẫn mang biểu tượng “TH” (Thông Hiệp) mà Quách Diệm đã yêu cầu thợ xây khắc trên lan can của nó.

Logo viết tắt từ TH – Thông Hiệp

Trong những năm sau đó, ngoài nhà máy lúa gạo ở Cần Thơ, Quách Diệm đã xây dựng hai nhà máy xay xát gạo lớn tại Chánh Hưng (nay là Quận 8) và Lò Gốm (nay là Quận 6). Ông cũng đăng ký công ty vận chuyển Guo-Dam et Cie ở Phnom Penh để quản lý hạm đội bốn tàu hơi nước đang phát triển của mình.

Tuy nhiên, thương vụ kinh doanh thực sự củng cố số tài sản khổng lồ của ông là thương vụ mua lại Nhà máy Gạo Yi-Cheong vào năm 1915, nó nhà máy gạo lớn nhất và có lợi nhuận cao nhất ở khu Chợ Lớn Sài Gòn.

Đến năm 1923, thống kê do Revue de la Pacifique công bố cho thấy cứ sau 24 giờ, lượng thóc được chế biến trong các nhà máy của Quách Diệm lên tới 230 tấn ở Chánh Hưng, 250 tấn ở Lò Gốm và 1.000 tấn ở Yi-Cheong, đưa ông đến địa vị là một thương gia buôn gạo thành công nhất ở xứ Nam Kỳ Việt Nam ở Chợ Lớn

Vua lúa gạo trở thành một nhân vật quyền lực ở khu Chợ Lớn Sài Gòn

Tiền bạc đi kèm với uy tín và quyền lực. Ngay từ năm 1908, Quách Diệm là một trong số ít doanh nhân người Hoa trở thành thành viên của Hội đồng thành phố Chợ Lớn, và trên cương vị này, ông đã nhiều năm giữ chức Phó Thị trưởng thứ 3 của Chợ Lớn, đóng vai trò tích cực trong các công việc của thành phố.

Khu Chợ Lớn cũ

Ông đã xây dựng một dinh thự rộng rãi cho gia đình tại 114 Quai de Gaudot, trên bờ bắc của con lạch, và ông cũng rất thích được đưa đón quanh thị trấn.

Chính trong thời kỳ này, Quách Diệm bắt đầu tạo dựng tên tuổi với tư cách là một nhà từ thiện nổi tiếng, “mạnh dạn trợ cấp cho nhiều bệnh viện, trường học và hiệp hội công nhân và không bao giờ thờ ơ với đói nghèo”. (cáo phó ở Echo Annamite, 1927). Ông đặc biệt tích cực trong việc tài trợ cho các trường học địa phương dành cho người mù.

Cháu trai của Quách Diệm là ông Harrison W Lau cũng kể rằng ông được bà ngoại Quách Đởi (con gái út của Quách Diệm) kể lại rằng sau trận Động đất Kanto năm 1923, Quách Diệm đã quyên góp và vận chuyển đến Nhật Bản bằng thuyền của mình khoảng 4.000 tấn gạo.

Trong phần lớn thập kỷ cuối cùng của cuộc đời, mặc dù sức khỏe yếu và bị liệt một phần, Quách Diệm vẫn tiếp tục đóng một vai trò tích cực trong các công việc kinh doanh và hoạt động cộng đồng ở khu Chợ Lớn Sài Gòn. Ngày nay, ông vẫn được biết đến nhiều nhất với vai trò quan trọng trong việc thành lập Chợ Bình Tây.

Xây dựng và tặng chợ Bình Tây cho chính quyền

Dự án xây dựng Chợ Lớn mới

Trước khi người Pháp đến, khu định cư Trung Quốc có tên là Dī Àn (堤岸) hoặc Tai Ngon, nghĩa đen là “bờ kè”, một cái tên có nghĩa là tái thiết rộng rãi sau sự phá hủy của cuộc tấn công Tây Sơn năm 1782. Vào thế kỷ 19, khu chợ đó xuất hiện trên một số bản đồ, nhưng không phải với cái tên là Tai Ngon mà là “Sài Gòn”, cái tên mà người Pháp đã sử dụng sau năm 1859 để biến Bến Nghé cũ thành thủ đô thuộc địa mới của họ, Sài Gòn.

Nằm gần bệnh viện Bãi Rẫy hiện đại, chợ Tai Ngon xưa được nối với rạch Chợ Lớn bằng con đường thủy gọi là rạch Phố Xếp (nay là đường Châu Văn Liêm).

Sau khi chiếm được Nam Kỳ Việt Nam, người Pháp đã thành lập một khu chợ chính mới ngay tại trung tâm Chợ Lớn, trên khu vực ngày nay là bưu điện thành phố, dẫn đến việc khu chợ cũ bị bỏ hoang và kênh Phố Xếp dần biến mất.

Vào đầu thế kỷ 20, khi khu Chợ Lớn Sài Gòn trở nên quan trọng về mặt kinh tế, báo chí Pháp thường xuyên phàn nàn rằng Marché central de Cholon “đã trở nên quá nhỏ so với số lượng người dùng ngày càng tăng của nó.”

Tuy nhiên, kế hoạch năm 1923 (hoàn thành năm 1926) để lấp lạch Chợ Lớn và các tuyến đường thủy kết nối của nó đã thực sự kết thúc số phận của Marché central de Chợ Lớn, các tuyến đường thủy bị thay thế bằng đường bộ. Sau khi dự án đó hoàn thành, các thương gia không thể tiếp cận chợ trung tâm bằng thuyền nữa.

Trên thực tế, trong vài thập kỷ trước khi rạch Chợ Lớn bị lấp, ngày càng nhiều thương nhân thích kinh doanh tại Chợ Bình Tây ban đầu, nằm ngay trên ngã ba quai de My- tho và rue de Binh-Tay (Võ Văn Kiệt-Bình Tây hiện đại).

Năm 1893, một tuyến đường thủy mới được gọi là Kênh Bonard (tên ban đầu là Kênh Fourès và được người Việt gọi là kênh Bãi Sậy) được đào để nối trung tâm khu Chợ Lớn với hạ lưu của Lạch Lò Gốm. Nằm cách Arroyo Chinois chỉ vài dãy nhà về phía bắc và chạy song song với nó, con đường thủy mới này có một xưởng đóng tàu lớn để sửa chữa và đóng mới các tàu thuyền được gọi với tên là Bassin de Lanessan.

Chớp lấy cơ hội kinh doanh

Trong những năm sau đó, khi Canal Bonard ngày càng trở nên bận rộn với việc vận chuyển của các thương gia, Quách Diệm đã mua những mảnh đất rộng lớn dọc theo bờ của nó, bao gồm cả xưởng đóng tàu Bassin de Lanessan.

Năm 1923, nhận thấy cơ hội di dời chợ trung tâm đến một địa điểm rộng hơn và dễ tiếp cận hơn, ông đã đề xuất với chính quyền thuộc địa xây dựng một chợ Bình Tây mới và lớn hơn nhiều trên khu đất xưởng đóng tàu rộng 9.000m2, để làm trung tâm mới, Chợ Lớn mới

Chợ Bình Tây – Chợ Lớn mới

Hội đồng Thuộc địa đã chấp thuận đề nghị này, khu nhà máy đóng tàu Bassin de Lanessan đã được lấp đầy, và vào năm 1925, Quách Diệm đã hiến đất cho thành phố và cũng đóng góp 58.000 Franc cho chi phí xây dựng chợ mới.

Khi đề nghị hiến tặng ba mẫu đất, bỏ cả tiền ra xây một cái chợ thật lớn, Quách Diệm đổi lại chỉ xin xây hai dãy nhà phố quanh chợ và được dựng tượng mình trong Chợ Lớn mới và các yêu cầu này đã được chấp thuận. Chợ Lớn mới được đặt tên là chợ Bình Tây

Kiến trúc mái chợ Bình Tây

Chợ Bình Tây mới là thành tựu đạt đến đỉnh cao của Quách Diệm và nhận được nhiều lời khen ngợi và sự ngưỡng mộ trong xã hội địa phương cũng như giới thuộc địa.

Trong hai năm tiếp theo, Quách Diệm, đã nhập quốc tịch Pháp, đã nhận được liên tiếp các giải thưởng, bao gồm Chevalier de la Légion d’Honneur, Chevalier de l’Étoile Noire và Chevalier de l’Ordre royal du Campuchia, như cũng như huân chương Hạt vàng rực rỡ quý giá (Order of Chia-Ho) từ Trung Hoa Dân Quốc.

Đám tang chấn động Chợ Lớn

Chợ Bình Tây mới được khởi công xây dựng vào tháng 2 năm 1926 và hoàn thành vào tháng 9 năm 1928. Tuy nhiên, thật đáng tiếc vì Quách Diệm chưa bao giờ thấy khu chợ hoàn thành vì ông mất ngày 14 tháng 5 năm 1927, thọ 65 tuổi.

Tờ Tiếng vọng Annamite đã đăng một bài dài mô tả đám tang của Quách Diệm vào Chủ nhật ngày 29 tháng 5 năm 1927. Xe điện và xe lửa đặc biệt đã được đặt để đưa những con người quan trọng và danh tiếng đến Chợ Lớn để tham gia đám tang. Đám tang kéo dài từ 45 đại lộ Gaudot đến khu đất của gia đình ở Phú Nghĩa trang Thọ.

Đám tang người Hoa thời bấy giờ

Những người tham dự gồm có: Thị trưởng Chợ Lớn và Sài Gòn và các nhân viên cao cấp của họ; người đứng đầu các hiệp hội Trung Quốc và Phòng Thương mại Trung Quốc; Giám đốc của Banque de l’Indochine, Banque Franco-Chinoise, Distilleries de Binh-Tay, Société Commerciale française d’Indochine, Maison Courtinat, Maison Denis-Frères, Usines de la Compagnie des Eaux et Electricité, Services du Port, Hôpital Drouhet, Lycée Franco-Chinois và Écoles de filles de Cholon.

Tin ông Quách Diệm mất đã làm nhiều người bất ngờ. Trên một tờ báo thời bấy giờ đã tường thuật lại đám tang của ông tại khu Chợ Lớn: “Xe tang là xe vận tải trang trí đầy hoa và quả. Trước xe là di ảnh của ông Quách Diệm mỉm cười trang trọng, trên ngực là các huy chương.

Quan tài của Quách Diệm được làm từ gỗ quý. 50 chiếc xe hơi sang trọng đi theo sau, chậm rãi di chuyển đến nghĩa trang Phú Thọ.

Đám tang kéo dài 2 giờ với nhiều loại âm nhạc lạ kỳ. Dân chúng cả người Hoa lẫn người Việt ở đầy vỉa hè, các cửa sổ, trên các cành cây, trên nóc nhà để chứng kiến”

Hai túp lều lớn đã được dựng trên đại lộ ngay bên ngoài trụ sở Thông Hiệp tại khu Chợ Lớn – một để tiếp khách và một để đặt quan tài cùng hơn 1.500 biểu ngữ và vòng hoa tưởng niệm đã được gửi đến từ khắp các miền Nam Kỳ, Bắc Kỳ, Campuchia và thậm chí cả Trung Quốc.

Khách đi đường chỉ cần ghé vào đám ma chia buồn là có người lễ phép đến dâng một ly nước dừa hay lave (bia) và tặng một quạt giấy có kèm một tấm quạt giấy có năm đồng bạc để tạ ơn đã chia sẻ nỗi đau cùng tang gia.

Chợ Bình Tây khi mới hoàn thành

Một nhóm quay phim từ Indochine Films đã có mặt khi đoàn rước bắt đầu khởi hành tại khu Chợ Lớn, dẫn đầu bởi những người đưa tang gia đình, với phần đệm của Chopin’s Funeral March do “một số dàn nhạc Annamite và Trung Quốc” biểu diễn.

Phía sau xe tang, các thành viên trong gia đình tổ chức trên cao một bức trướng trưng bày tất cả các danh hiệu của Quách Diệm trên một tấm đệm lụa lớn màu vàng và xanh lam. Theo sau họ là đội bảo vệ danh dự bao gồm các tay súng trường từ Compagnie de Cholon du 1er Tirailleurs.

Để càng nhiều người càng có thể tỏ lòng thành kính, đoàn rước đã đi một vòng quanh thành phố, bắt đầu từ phía đông Chợ Lớn – rue La Reynière [Lương Nhữ Học], rue des Marins [Trần Hưng Đạo B], rue Jaccaréo [ Tản Đà], quai Mytho [Võ Văn Kiệt] và quay lại đại lộ Gaudot [Hải Thượng Lãn Ông] – rồi quay lại quai Mytho và đi dọc theo Arroyo Chinois [rạch Bến Nghé] vào phía tây thành phố.

Tại đó, nó rẽ lên đường de Paris [Phùng Hưng] và đi về phía bắc dọc theo đại lộ Tống-Đốc-Phương [Châu Văn Liêm] và đường Thuận-Kiều [Thuận Kiều] về phía nghĩa trang Phú Thọ. “Khi họ xử lý,” phóng viên của Echo Annamite tôn kính nói thêm, “các biểu ngữ lung linh và thành phố ồn ào thường trở nên im lặng đáng kính.”

Mười bốn tháng sau, vào ngày 28 tháng 9 năm 1928, khu chợ mới đã được khánh thành trước sự chứng kiến ​​của Thống đốc Nam Kỳ, giữa một loạt các lễ hội bao gồm một đoàn diễu hành và một màn bắn pháo hoa.

Sau khi Quách Diệm qua đời, con trai cả của ông là Quách Khôi lên làm giám đốc công ty Thông Hiêp, nhưng vào tháng 5 năm 1929, bi kịch ập đến khi bản thân Quách Khôi đột ngột qua đời và Chợ Lớn được tổ chức một lễ tang trọng thể khác.

Bức tượng ghi nhớ công ơn Quách Diệm tại chợ Bình Tây

Cuối năm đó, được sự cho phép của Thành phố Chợ Lớn, gia đình Quách Diệm đã cho xây dựng một đài phun nước bằng đá cẩm thạch tinh xảo ở sân trung tâm của chợ Bình Tây, xung quanh là sư tử và rồng bằng đồng và trên đỉnh là tượng đồng Quách Diệm của Paul Duchering (1867). -1949), nhà điêu khắc người Pháp, người vào năm 1925 đã tạo ra bức tượng đồng mạ vàng của vua Khải Định ngồi trên ngai vàng của mình trong Ứng lăng của vua Khải Định ở Huế.

Được khánh thành vào ngày 14 tháng 3 năm 1930, pho tượng mô tả hình ảnh người đàn ông được các tờ báo Pháp mệnh danh là “Vua thương mại”, trên tay trái là hành động mà ông đã tặng cho thành phố Chợ Lớn khu đất mà chợ được xây dựng trên đó.

Bức tượng Quách Diệm tại chợ Bình Tây – Chợ Lớn mới

Trên tay phải của ông là một cuộn giấy liệt kê các công việc từ thiện lớn lao của ông – Écoles, marés, oeuvres, hỗ trợ (“Trường học, chợ, công trình, hỗ trợ”).

Lễ khánh thành đài phun nước “do M. Eutrope đại diện Thống đốc Nam Kỳ (vắng mặt tại Sài Gòn), M Renault, thị trưởng Chợ Lớn chủ trì cùng đông đảo những người yêu quý ông từ châu Âu, Nam Kỳ và Trung Hoa.”

Bức tượng nguyên bản của ông Quách Diệm

Sau năm 1975, bức tượng được tháo ra khỏi cột và được cất vào kho lưu giữ. Tuy nhiên, vào năm 1992, nó đã được trả lại cho công chúng ở sân sau của Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, nơi bức tượng vẫn còn được trưng bày cho đến ngày nay.

Trong những năm gần đây, một tượng bán thân khác của Quách Diệm đã được đặt ở phía trước của lư hương trong chợ Bình Tây. Phía sau có dòng chữ Trung Quốc viết năm 1930: Ông Guō Yǎn quê ở Longkeng, Chao’an, Triều Châu, tỉnh Quảng Đông, đến Việt Nam khi còn trẻ để xây dựng gia đình và làm việc trong lĩnh vực kinh doanh gạo; ông trở nên rất giàu có và hào phóng, và là một người tốt và chính trực, ông quyết định xây một khu chợ mới cho Dī Àn [Chợ Lớn]. Trải qua nhiều nỗ lực, cuối cùng những hoạt động của ông cũng được công nhận và chính phủ đã trao tặng bức tượng đồng này để tưởng nhớ đến ông. Guō Yǎn sinh năm 1863 và mất năm 1927 (bản dịch của Damian Harper).

Bức tượng bán thân tại chợ Bình Tây hiện nay

Sau cái chết của Quách Khôi, em trai là Quách Tiên lên nắm quyền tại Thông Hiệp, nhưng theo sử gia Vương Hồng Sển, việc ông Quách Tiên sẵn sàng hào phóng làm người bảo lãnh cho các khoản nợ của các thương nhân vỡ nợ trong những năm khủng hoảng kinh tế cuối cùng đã kéo Thông Hiệp rơi vào vỡ nợ

Sau năm 1933, tên công ty Thông Hiệp biến mất khỏi hồ sơ, tuy nhiên vào năm 1937 và 1939, Quách Tiên xuất hiện trở lại với tư cách chủ sở hữu của “Đồn điền Quách-Diệm”, một đồn điền cao su ở tỉnh Biên Hoà – với trụ sở đăng ký vẫn ở 45 đại lộ Gaudot ở Chợ Lớn.

Nguồn: Tim Doling – Historic Vietnam

Đăng bởi: Duyên Lê